Meslek hayatımın bir döneminde gayri maddi hak bedellerinin vergilendirilmesine kafa yormuştum. Okuduklarım beni Gaius’un res corporales – res incorporales ayrımına kadar götürmüş; hukukumuzun temelinde yatan bazı tercihlerin (ki o tercihlerin Türk hukukunu var edenlerin bilinçli tercihleri olduğundan şüphe ederim) günümüzde gayri maddi malları anlamlandırmakta yaşanan zorulukların esaslı sebeplerinden olabileceğini düşündürmüştü.
Bugün, biraz da can sıkıntısından, yapay zeka ile birlikte biraz çalıştık. Ben sordum o yazdı, o yazdı ben yeni sorular sordum. Ortaya aşağıdaki metin çıktı. Eksiğiyle, fazlasıyla, muhtemelen biraz da YZ halüsinasyonuyla okuyucuyu da düşündürmesini dilerim:
I. Giriş: Res Kavramının Merkezi Rolü
Batı hukuk geleneğinin temel taşı olan Roma hukuku, modern özel hukuk sistemlerinin kavramsal altyapısını ve ortak dilini sağlamıştır (AITHOR, 2024; Mommsen, 1887, akt. Cornell Law Review, 1935). Bu mirasın merkezinde, Roma özel hukukunun tüm sistematiğini üzerine inşa ettiği üçlü yapı yer alır: personae (kişiler), res (şeyler) ve actiones (davalar) (Gaius, yak. 161). Gaius’un Institutiones adlı eserinde ölümsüzleşen bu yapı, bugün dahi medeni hukuk eğitiminin temel paradigmalarını belirlemektedir. Bu üçlü sacayağının “şeylere” (malvarlığına) ilişkin olan res sütunu, modern Eşya Hukuku (Sachenrecht), Miras Hukuku ve Borçlar Hukuku’nun doğduğu ve birlikte ele alındığı kavramsal beşiği temsil eder (University of Lucknow, t.y.; VoegelinView, 2020).
Bu yazının temel tezi, Roma hukukunun res kavramının, özellikle de 2. yüzyıl hukukçusu Gaius tarafından formüle edilen res corporales (cismani şeyler) ve res incorporales (gayri cismani şeyler) şeklindeki summa divisio‘nun (temel ayrım), modern Kıta Avrupası eşya hukuku doktrinini hem olumlu hem de olumsuz yönde, derinden etkilediğidir. Bu etki, birbiriyle çelişen iki farklı resepsiyon (hukuk alımı) biçiminde ortaya çıkmıştır (Universität Passau, 2005; Max Planck Institute, 2012).
Bu farklılaşmanın ilk modeli, 19. yüzyıl Alman Pandektist Okulu (Pandektenwissenschaft) tarafından geliştirilen “Pandektist Arındırma”dır (Berman, 1983). Bu okul, Roma metinlerini “bilimsel” bir dogmatik süzgeçten geçirirken, Gaius’un “hakları” (iura) “şeyler” (res) ile aynı kategoriye dahil etmesini “kavramsal bir kirlilik” veya “hata” (Irrthum) olarak görmüştür (Scribd, 2024a). Bu “arındırma” çabası, Alman Medeni Kanunu’nun (BGB) § 90 ve onu takip eden Türk eşya hukuku doktrininin “eşya” kavramını “yalnızca cismani nesneler” (nur körperliche Gegenstände) (Bürgerliches Gesetzbuch, 1900, § 90) ile sınırlamasına yol açmıştır. Bu model, res incorporales kavramını Eşya Hukuku’nun dışına atmıştır.
İkinci model olan “Fonksiyonel Devamlılık” ise İtalyan hukuk sisteminde gözlemlenir. İtalyan sistemi, res incorporales kavramının felsefi eleştirisinden ziyade, fonksiyonel özüne odaklanmıştır. İtalyan Medeni Kanunu’nun (Codice Civile) 810. maddesi, “mal” (beni) kavramını “cismanilik” ile değil, “hak konusu olabilme” (oggetto di diritti) (Codice Civile [C.C.], 1942, md. 810) yeteneğiyle tanımlamıştır. Bu yaklaşım, Gaius’un “hukukta var olan” ekonomik değerleri (res incorporales) kapsama amacına, Pandektist modelden çok daha sadık kalmıştır.
Modern özel hukukun iki temel direği olan Eşya Hukuku (Sachenrecht) ve Borçlar Hukuku (Schuldrecht), Roma hukukunda res kavramının içinde doğmuştur. Gaius, obligationes (alacak hakları) kategorisini res incorporales (gayri cismani şeyler) başlığı altında incelemiştir (Gaius, yak. 161). Bu, Romalılar için “alacak hakkının” da bir “şey”, yani bir res incorporalis olduğunu göstermektedir. Modern Alman ve Türk hukukundaki Eşya Hukuku ve Borçlar Hukuku arasındaki keskin ayrım (ve Abstraktionsprinzip-soyutluk ilkesi), aslında Pandektistlerin Gaius’un res kategorisini “temizleme” ve obligationes‘i res (eşya) kategorisinden çıkarma operasyonunun bir sonucudur.
Bu yazı, res (Latince), Sache (Almanca), beni (İtalyanca) ve eşya (Türkçe) kavramları arasında karşılaştırmalı bir terminolojik ve dogmatik köprü kuracaktır. Roma’nın res kavramının çok katlı yapısını inceledikten sonra, res corporales ve res incorporales ayrımının hukuki sonuçlarını ve dogmatik eleştirisini ele alacaktır. Son olarak, bu tarihsel mirasın modern kodifikasyonlardaki farklı tezahürlerini analiz edecek ve bu binlerce yıllık tartışmanın, 21. yüzyılın en temel hukuki meydan okumalarından biri olan dijital varlıkların hukuki niteliği üzerindeki şaşırtıcı etkisini ortaya koyacaktır (Beghini & Zambotto, 2022).
II. Roma Hukukunda Res Kavramı ve Sınıflandırmalar
Roma hukukunda res kavramı, modern “eşya” kavramından çok daha geniş ve esnek bir anlama sahiptir. Başlangıçta sadece “şey” anlamına gelen bu terim (Imperium Romanum, 2018), hukuki dilin gelişmesiyle birlikte “malvarlığı” (patrimonium) veya ekonomik bir değere sahip olan herhangi bir varlık (University of Lucknow, t.y.) anlamına gelecek şekilde evrilmiştir. Bu geniş kapsam, res incorporales gibi soyut kavramların da “şey” olarak kabul edilmesine zemin hazırlamıştır. Roma hukukçuları, res kategorisini ontolojik (varlıksal) bir meraktan ziyade, hukuki ve ekonomik işlevlerine göre sınıflandırmışlardır. Res corporales / res incorporales ayrımı, bu sınıflandırma ağının sadece bir parçasıdır.
Tüm şeylerin ilk ve en temel ayrımı (summa divisio), onların ticarete konu olup olmamalarına (res in commercio / res extra commercium) (Scribd, 2024c; Charles University, 2018) ve ilahi ya da insani hukuka tabi olmalarına dayanırdı (Gaius, yak. 161).
Res Divini Juris (İlahi Hukuka Tabi Şeyler): Bu kategorideki şeyler, insan tasarrufundan çıkarılmış, alınıp satılamaz ve özel mülkiyete konu olamazlardı (res nullius olarak kabul edilirlerdi) (University of Chicago, t.y.). Bu kategori Res Sacrae (kutsal şeyler), yani tanrılara adanmış tapınaklar ve sunaklar (Imperium Romanum, 2018; Scribd, 2024c); Res Religiosae (dini şeyler), yani mezarlar gibi yeraltı tanrılarına (Di Manes) adanmış yerler (Scribd, 2024c); ve Res Sanctae (kutsallığı korunan şeyler), yani doğrudan tanrılara adanmamış olmakla birlikte, şehir duvarları ve kapıları gibi tanrıların koruması altına alınan şeyler (Imperium Romanum, 2018) olarak üçe ayrılırdı.
Res Humani Juris (İnsan Hukukuna Tabi Şeyler): İlahi hukuka tabi olmayan, insanların mülkiyetine ve hukuki işlemlerine konu olabilen diğer tüm şeylerdir. Bunlar da kendi içlerinde sınıflandırılırdı: Res Publicae (Roma devletine ait kamusal yollar, limanlar, meydanlar) (Imperium Romanum, 2018); Res Universitatis (bir belediye gibi belirli bir topluluğa ait mallar) (University of Chicago, t.y.); Res Communes (doğaları gereği herkesin ortak kullanımına açık olan hava, akan su ve deniz) (University of Chicago, t.y.; Imperium Romanum, 2018); Res Privatae (bireylerin özel mülkiyetine konu olabilen şeyler); ve Res Nullius (humani juris olmakla birlikte o an kimseye ait olmayan, vahşi hayvanlar gibi işgal (occupatio) yoluyla edinilebilen şeyler) (University of Chicago, t.y.).
Roma hukukunun, corporales/incorporales ayrımından dahi daha eski ve pratik açıdan daha önemli olan ayrımı, şeylerin mülkiyetinin devir şekline dayanan ayrımdı:
Res Mancipi: Roma’nın tarım ekonomisinin temel üretim araçlarıdır. Bunlar; İtalya’daki araziler, köleler, yük ve çift hayvanları (öküz, at gibi) ve en eski kırsal irtifak haklarıdır (University of Chicago, t.y.; Harvard Law School, 2020). Bu şeylerin mülkiyeti, ancak ius civile‘ye (vatandaşlık hukuku) özgü, tanıklar ve bir terazi önünde yapılan mancipatio (The Latin Library, t.y.) veya mahkeme önünde yapılan in iure cessio gibi son derece şekilci hukuki işlemlerle devredilebilirdi.
Res Nec Mancipi: Yukarıdaki sınırlı listede yer almayan diğer tüm şeylerdir (örn. giysiler, para, mobilya). Bu şeylerin mülkiyeti, traditio (basit teslim) (Uniroma3, t.y.) adı verilen şekilsiz bir işlemle devredilebilirdi.
Bu sınıflandırma, modern hukukta yerini tamamen taşınır-taşınmaz ayrımına bırakmış ve Justinianus tarafından Corpus Juris Civilis‘te (MS 6. yüzyıl) (Max Planck Institute, 2012; Wikipedia, t.y.a) resmen kaldırılmıştır.
Roma hukukçuları ayrıca Res Mobiles ve Res Immobiles (Taşınır ve Taşınmaz Şeyler) (Scribd, 2024c) ve Res Fungibiles ve Res Non Fungibiles (Mislî ve Gayri Mislî Şeyler) (University of Chicago, t.y.) gibi modern hukuka miras kalan ayrımları da kullanmışlardır.
III. Temel Ayrım: Res Corporales ve Res Incorporales
Roma hukukçusu Gaius, MS 2. yüzyılda kaleme aldığı Institutiones (Hukukun Esasları) adlı ders kitabında, res (şeyler) konusunu incelerken, tüm şeylerin temel bir ayrıma (summa divisio) tabi olduğunu belirtir. Bu ayrım, şeylerin fiziksel doğasına, yani “dokunulabilir” olup olmamalarına dayanır (Gaius, yak. 161; Beghini & Zambotto, 2022).
Gaius’un bu temel ayrımı ortaya koyduğu metinler şöyledir:
“Gai. 2.12: Quaedam praeterea res corporales sunt, quaedam incorporales.
(Ayrıca, bazı şeyler cismanidir, bazıları gayri cismanidir.)
Gai. 2.13: Corporales hae sunt, quae tangi possunt, uelut fundus, homo, uestis, aurum, argentum et denique aliae res innumerabiles.
(Cismani olanlar, dokunulabilenlerdir; örneğin arazi, köle, giysi, altın, gümüş ve sayısız diğer şeyler.)
Gai. 2.14: Incorporales sunt, quae tangi non possunt, qualia sunt ea, quae in iure consistunt, sicut hereditas, ususfructus, obligationes quoquo modo contractae…. Nam ipsum ius successionis et ipsum ius utendi fruendi et ipsum ius obligationis incorporale est.
(Gayri cismani olanlar, dokunulamayanlardır; bunlar hukukta var olan [veya hukuktan ibaret olan] şeylerdir; örneğin miras, intifa hakkı, ne şekilde olursa olsun akdedilmiş alacaklar…. Zira mirasın hakkı (ius successionis), kullanma-yararlanma hakkı (ius utendi fruendi) ve alacak hakkı (ius obligationis) gayri cismanidir.)”
(Gaius, yak. 161, 2.12-14, akt. De Zulueta, 1946; Harvard Law School, 2020).
Gaius’un listesi, modern hukukta “mülkiyet dışındaki ayni haklar” ve “alacak hakları” olarak bilinen kategorilerin çekideğini oluşturur. Cismani olmanın kriteri son derece somuttur: quae tangi possunt (dokunulabilenler) (Beghini & Zambotto, 2022; University of Chicago, t.y.). Gayri cismani olmanın kriteri ise quae tangi non possunt (dokunulamayanlar) ve bu varlıkların doğası quae in iure consistunt (hukukta var olan/hukuktan ibaret olan) ifadesiyle açıklanmıştır (Tilburg University, 2011). Bu, bir varlığın fiziksel bir corpus (beden) olmaksızın, sadece hukuk düzeninin tanımasıyla var olduğu anlamına gelir.
Gaius’un listesinde dikkat çeken bir eksiklik vardır: Dominium (mülkiyet hakkı). Modern hukukta “en güçlü ayni hak” olarak bilinen mülkiyet, neden res incorporalis olarak listelenmemiştir? Cevap, Roma düşüncesinin somutluğunda yatar. Romalı bir hukukçu için dominium, hak ile nesnenin kendisinin özdeşleştiği bir durumdu (Beghini & Zambotto, 2022; University of Edinburgh, 2013). Bir Romalı, “arazi üzerindeki mülkiyet hakkına” değil, “arazinin kendisine” (fundus) sahipti. Bu nedenle mülkiyetin konusu olan fundus (arazi), res corporalis idi ve haktan ayrı bir res incorporalis olarak düşünülmüyordu. Oysa ususfructus (intifa) veya servitus (irtifak), bir başkasının nesnesi üzerinde (ius in re aliena) sahip olunan, nesneden soyutlanabilen haklardı. Bu yüzden res incorporalis olarak kavramsallaştırılmaları mümkündü.
IV. Res Corporales/Incorporales Ayrımının Sonuçları ve Eleştirisi
Gaius’un res corporales ve res incorporales (Gaius, yak. 161) ayrımı, yalnızca felsefi veya didaktik bir sınıflandırma denemesi değildi. Bu ayrım, Roma hukuk pratiğinde, özellikle mülkiyetin iktisabı (edinimi) ve korunması alanlarında, son derece somut ve derin hukuki sonuçlar doğurmuştur.
Roma hukukunda possessio (zilyetlik), bir şey üzerinde fiili hakimiyet kurma iradesi (animus) ve fiili hakimiyetin kendisinden (corpus) oluşan fiili bir durumdu (Universität Graz, 2010). “Fiili hakimiyet” (corpus), doğası gereği fiziksel bir eylem gerektirdiğinden, Roma hukukçuları prensip olarak sadece res corporales (dokunulabilen şeyler) (University of Chicago, t.y.) üzerinde possessio olabileceğini kabul etmişlerdir (Scribd, 2023). Res incorporales (dokunulamayan haklar) üzerinde fiziksel bir hakimiyet kurulamayacağı için, bunların possessio‘ya konu olması mantıksal olarak imkansız görülüyordu.
Buna bağlı olarak, possessio‘ya dayalı bir ius civile mülkiyet iktisap yolu olan usucapio (kazandırıcı zamanaşımı) (Universität Passau, 2005), bu nedenle sadece res corporales için mümkündü (University of Lucknow, t.y.; Scribd, 2023). Nitekim MÖ 149 tarihli Lex Scribonia, irtifak haklarının (servitutes) usucapio yoluyla kazanılmasını, bu hakların res incorporales olarak kabul edilmesiyle birlikte açıkça yasaklamıştır (Amazonia Investiga, 2018).
Ayrıca, Res incorporales traditionem non recipere manifestum est (“Gayri cismani şeylerin tesliminin mümkün olmadığı açıktır”) (Gaius, yak. 161). Yani bu haklar, fiziksel teslim (traditio) ile devredilemezdi.
Hukukun pratiği, dogmanın katı sınırlarını her zaman zorlar. Res incorporales (irtifaklar, intifa hakkı) zilyetliğe konu olamıyorsa, bu hakları fiilen kullanan kişi, bu kullanımı bir başkası tarafından engellendiğinde nasıl korunacaktı? Roma hukukçuları (özellikle Post-Klasik dönem ve Justinianus hukukçuları), bu fiili hak kullanımını korumasız bırakmamak için pragmatik bir çözüm geliştirdiler: quasi possessio (zilyetlik benzeri durum) (Scribd, 2024b; Universität Graz, 2010) veya possessio iuris (hak zilyetliği) (ResearchGate, t.y.). Bu kavram, bir kimsenin bir res corporalis‘e (cismani şey) zilyet (possessor) olması gibi, bir res incorporalis‘e (gayri cismani hak) de sahip gibi davranan kişi (Scribd, 2024b) olarak fiili bir kullanımda bulunduğunu kabul ediyordu. Bu “zilyetlik benzeri durum”, Praetor tarafından interdictum korumasına layık görüldü.
Gaius’un sistemi, modern hukukçular tarafından “hak” (ius) ile “hakkın konusu olan şey” (res) arasındaki modern ve keskin ayrımı yapmayıp, hakkın kendisini bir “şey” (res incorporalis) olarak adlandırdığı için eleştirilmiştir (University of Edinburgh, 2013; University of Chicago, t.y.). Bu, “haklar” ile “nesneleri” aynı kategoriye (res) koymaktır ve bu, modern hukuk dogmatiğine göre “mantıksız” veya “faydasız bir ayrım” olarak görülmüştür (University of Chicago, t.y.).
Ancak bazı modern Roma hukukçuları, bu eleştirilerin anakronik olabileceğini savunmaktadır. Alternatif bir yoruma göre, quae in iure consistunt (hukukta var olan) ifadesi, felsefi bir anlama gelmek zorunda değildir; bu ifade, in iure cessio (yani in iure – Praetor önünde – yapılan devir işlemi) adlı usuli işleme bir gönderme olabilir (Tilburg University, 2011). Bu yoruma göre in iure consistunt, “mahkemede [devri] gerçekleşen” (in court) anlamına gelir. Bu perspektiften bakıldığında, res incorporales listesi, traditio (fiziksel teslim) ile devredilemeyen, ancak mülkiyetin devri için in iure cessio (mahkemede resmi devir) gibi sembolik ve hukuki bir eylem gerektiren varlıkların (irtifaklar, intifa hakkı, miras) bir listesidir.
V. Modern Hukukta “Eşya” Kavramının Evrimi
Roma hukukunun Corpus Juris Civilis (Max Planck Institute, 2012; Wikipedia, t.y.a) aracılığıyla yeniden keşfedilmesi, Orta Çağ’dan itibaren Kıta Avrupası hukukunu (Ius Commune) derinden etkilemiştir (Max Planck Institute, 2012). Ancak, Gaius’un res incorporales mirası, 19. ve 20. yüzyıl ulusal kodifikasyonları sırasında radikal bir şekilde farklı yorumlanmış ve üç ana model ortaya çıkmıştır.
1. Alman Modeli (Pandektistik Miras ve Katı Reddiye)
Alman Medeni Kanunu’nun (Bürgerliches Gesetzbuch – BGB) 1900 yılında yürürlüğe girmesiyle sonuçlanan hazırlık çalışmaları, Friedrich Carl von Savigny gibi hukukçuların (Universität Passau, 2005) önderlik ettiği Pandektist Okulun (Berman, 1983) mutlak hakimiyeti altında yapılmıştır. Bu okul, “kavramsal içtihat” (Konstruktionsjurisprudenz) yoluyla “bilimsel” ve “mantıksal” bir sistem oturtmayı amaçlamıştır (Universität Zürich, 2022; Scribd, 2024a).
Pandektistler, Gaius’un res incorporales kavramını, yani hakların (Rechte) “şey” (Sache) olarak adlandırılmasını, “mantıksal bir hata” (Irrthum) (Scribd, 2024a) ve “kavram kargaşası” olarak görmüşlerdir. Onlara göre, Eşya Hukuku (Sachenrecht) (German Probate Lawyer, t.y.), nesneler (Gegenstände) üzerindeki mutlak hakları düzenlemeliydi; haklar (alacak hakları gibi) ise tamamen farklı bir alan olan Borçlar Hukuku’nun (Schuldrecht) konusuydu.
Bu “arındırma” çabası, BGB’nin en ünlü ve en katı tanımlarından birini doğurmuştur:
“§ 90 [Eşya Kavramı] Kanun anlamında eşya, yalnızca cismani nesnelerdir (nur körperliche Gegenstände).” (BGB, 1900, § 90).
Bu tanım, res incorporales kavramını kasıtlı olarak Eşya Hukuku’nun dışına atar. Alman hukukunda “cismani” (körperlich) olmak, duyularla algılanabilen, uzayda yer kaplayan (sınırlandırılmış) ve hakimiyet kurulabilen anlamına gelir (Lecturio, t.y.). Bu tanım uyarınca; haklar, alacaklar, enerji (elektrik, ısı) (34a-Jack.de, t.y.), yazılımlar, bilgiler ve diğer tüm gayri maddi varlıklar, BGB § 90 anlamında “eşya” (Sache) değildir (OpinioIuris, 2025).
Bu katı sistemin yarattığı açmaz, hayvanların (Tiere) statüsünde açıkça görülür. Etik kaygılarla eklenen BGB § 90a, “Hayvanlar eşya değildir” (Tiere sind keine Sachen) der (Wikipedia, t.y.c; 34a-Jack.de, t.y.). Ancak, hayvanları Eşya Hukuku’nun korumasından mahrum bırakmamak için, hemen sonraki cümle “onlara eşyalara uygulanan hükümler kıyasen (entsprechend) uygulanır” demek zorunda kalır (34a-Jack.de, t.y.).
2. Türk Modeli (Alman/İsviçre Resepsiyonu)
Türk Medeni Kanunu (TMK), büyük ölçüde İsviçre Medeni Kanunu’ndan (ZGB) (Wikipedia, t.y.c) ve onun da temel aldığı Alman Pandektist doktrininden etkilenmiştir.
TMK’da BGB § 90 (BGB, 1900) gibi açık, tek bir “eşya” tanımı bulunmamaktadır. Ancak, Türk Eşya Hukuku doktrini, “eşya” kavramının unsurları konusunda, Alman modelini takip ederek tam bir oybirliği içindedir (Ankara Üniversitesi Açık Ders, t.y.).
Türk hukuk doktrinine göre (Ankara Üniversitesi Açık Ders, t.y.), bir şeyin hukuki anlamda “eşya” sayılabilmesi için şu unsurları taşıması gerekir: Cismani olma (maddilik), sınırlandırılmış olma (dış dünyadan ayrılabilen bir bütünlük), üzerinde hakimiyet kurmaya elverişli olma (insan iradesine tabi tutulabilme) ve insan vücuduna ait olmama (kişi dışılık).
Bu sistemin sonucu olarak, Alman hukukunda olduğu gibi, Türk Eşya Hukuku da res incorporales‘i (alacaklar, fikri mülkiyet hakları, dijital varlıklar) “eşya” kavramının dışında tutar. Mülkiyet hakkı (TMK, 1926, md. 683; Yunus Emre Öztürk, 2025) sadece bu cismani ve sınırlandırılmış eşya üzerinde kurulabilir. Enerji ve doğal güçler gibi maddi olmayan ancak ekonomik değeri olan varlıklar için, doktrin ve kanun (tıpkı BGB § 90a’daki (34a-Jack.de, t.y.) hayvanlar gibi) eşyaya ilişkin hükümlerin kıyasen (analoji yoluyla) uygulanacağını kabul ederek sistemi esnetmeye çalışır (Ankara Üniversitesi Açık Ders, t.y.).
3. İtalyan Modeli (Fonksiyonel Esneklik)
İtalyan Medeni Kanunu (Codice Civile) (1942), Alman BGB’sinden farklı bir felsefeyi benimseyerek, Roma mirasını daha esnek ve fonksiyonel bir şekilde yorumlar.
İtalyan sistemi, BGB’nin aksine, “şey” (cose) (fiziksel varlıklar) ile “mal” (beni) (hukuki varlıklar) arasında ince bir ayrım yapar. Asıl hukuki kategori “mal”dır. İtalyan sisteminin kilit maddesi Art. 810’dur:
“Art. 810. (Kavram) Hak konusu olabilen şeyler maldır (Sono beni le cose che possono formare oggetto di diritti).” (C.C., 1942, md. 810).
Bu tanım devrim niteliğindedir. Bir varlığın “mal” (bene) sayılması için gereken kriter, Alman/Türk modelindeki “cismanilik” (Körperlichkeit) (BGB, 1900) değil, “hak konusu olabilme”dir. Doktrin, bu “hak konusu olabilme”yi, o şeyin bir fayda (utilità) sağlaması, erişilebilir (accessibilità) olması ve bir ekonomik değere sahip olması (Brocardi.it, t.y.a) olarak yorumlar.
Bu sayede, Alman/Türk sisteminin aksine, İtalyan sistemi beni immateriali (maddi olmayan mallar) (Brocardi.it, t.y.a; Scirp, 2024) kavramını dogmatik bir zorlanma yaşamadan, doğal bir şekilde kabul eder. Fikri mülkiyet hakları, alacak hakları, enerji (Scirp, 2024) ve diğer gayri maddi ekonomik değerler, “cismani” olmasalar bile “hak konusu olabildikleri” için Art. 810 kapsamında “mal” (beni) sayılırlar ve malvarlığı hukukunun bir parçasıdırlar.
Alman/Türk modeli “Eşya nedir?” sorusuna ontolojik (cismanidir) bir cevap verirken, İtalyan modeli fonksiyonel (hak konusu olabilendir) bir cevap verir. İtalyan cevabı, Gaius’un res incorporales (“hukukta var olan”) mantığına ve Roma hukukunun genel res kavramının (yani hukukun koruduğu ekonomik değerler) ruhuna çok daha yakındır.
4. Modern Hukukun Sınavı: Fikri Mülkiyet ve Dijital Varlıklar
Gaius’un res incorporales (Gaius, yak. 161) mirası, 19. yüzyıl Pandektistleri tarafından reddedilmiş olsa da (Scribd, 2024a), 21. yüzyılda fikri mülkiyet ve dijital varlıkların yükselişiyle bu tartışma yeniden alevlenmiştir (Pottage & Sherman, 2013; Beghini & Zambotto, 2022).
Alman Hukukunda: BGB § 90’ın (“yalnızca cismani nesneler”) (BGB, 1900) katı tanımı, fikri mülkiyeti (geistiges Eigentum) Eşya Hukuku’nun (Sachenrecht) (German Probate Lawyer, t.y.) dışında bırakır. Fikri mülkiyet, “eşya” (Sache) değil, Immaterialgüterrechte (gayri maddi mal hakları) olarak adlandırılan ayrı bir kategoride, başta Telif Hakkı Yasası (UrhG) (IT-Recht Hamburg, t.y.) ve Patent Yasası (PatG) (Gesetze im Internet, t.y.a) olmak üzere özel kanunlarla korunur. Bunlar, BGB § 903 anlamında “mülkiyet” değil, “mutlak haklar”dır (TU Dresden, t.y.). Benzer bir şekilde, kripto varlıklar ve diğer dijital varlıklar da “cismani” olmadıkları için BGB § 90 kapsamına girmezler (Squire Patton Boggs, 2025; Restructuring GlobalView, 2020). Bu durum, bu varlıkların mülkiyeti, haczi ve iflas (Insolvenz) (Dr. Müller, t.y.) süreçlerinde Eşya Hukuku kurallarının doğrudan uygulanamamasına ve özel düzenlemelere ihtiyaç duyulmasına neden olmaktadır.
İtalyan Hukukunda: Esnek beni (mal) tanımı (C.C., 1942, md. 810) sayesinde İtalyan sistemi, beni immateriali (maddi olmayan mallar) (Brocardi.it, t.y.a; Devalle, 2018) kavramını rahatlıkla kabul eder. İtalyan Medeni Kanunu, “endüstriyel patent haklarını ve yaratıcı eserlerin kullanım haklarını” (diritti di brevetto industriale e diritti di utilizzazione delle opere) (C.C., 1942, md. 2424-bis; OIC 24, 2017) “maddi olmayan duran varlıklar” (C.C., 1942, md. 2426) arasında sayar. Telif hakkı (diritto d’autore), Medeni Kanun (C.C., 1942, md. 2575) ve özel 633/1941 sayılı Kanun (Biblioteche.cultura.gov.it, t.y.) ile korunur. Bu haklar, “cismani” olmasalar da “mal” (beni) statüsündedirler ve malvarlığı hukukunun tam bir parçasıdırlar (Practical Law, 2024). Aynı esnek yaklaşım, kripto varlıklar için de geçerlidir. Kripto varlıklar, “mal” (beni) (Lener, 2022; Malvagna & Sartori, 2022) veya en azından MiCA yönetmeliğine (CMS Law, 2024; GT Law, 2024) paralel olarak “değer veya hakların dijital temsili” olarak nitelendirilmekte ve malvarlığına dahil edilmektedir (The Italian Law Journal, 2022).
Türk Hukukunda: Alman modelini takip eden Türk hukuku da “eşya” kavramını cismanilikle sınırlar (Ankara Üniversitesi Açık Ders, t.y.). Fikri mülkiyet hakları, “eşya” olarak değil, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) gibi özel kanunlarla korunan haklar olarak düzenlenmiştir (Kökens Hukuk, t.y.; Wikipedia, t.y.b). Benzer şekilde, Türk hukuku dijital varlıkları (İstanbul Üniversitesi, 2023; Kavlak, t.y.) ve kripto varlıkları “eşya” olarak değil, “para ile ölçülebilen” (PAR Avukatlık, t.y.) “gayri maddi varlıklar” (intangible assets) (Duke University, 2025) olarak tanımlamıştır. Bu varlıklar “eşya” olmadıkları için, mülkiyet (TMK, 1926, md. 683), zilyetlik ve ayni hak rejimine değil, özel düzenlemelere (veya duruma göre alacak hakkı hükümlerine) tabi olurlar (İstanbul Üniversitesi, 2023; Kavlak, t.y.).
Bu modern tartışma, özünde, Roma hukukunun res incorporales (yani hakların) malvarlığına (res) dahil edilip edilemeyeceğine ilişkin felsefi mirasının bir devamıdır (Tandfonline, 2024; Scispace, t.y.).
VI. Karşılaştırma: Res, Sache, Eşya ve Beni
Roma hukukunun res kavramının, özellikle res corporales ve res incorporales ayrımının, modern Kıta Avrupası kodifikasyonları üzerindeki etkisi, bir kabul ve ret diyalektiği şeklinde tezahür etmiştir. Alman ve Türk hukuk sistemleri res incorporales mirasını kasıtlı olarak reddederken (BGB, 1900; Ankara Üniversitesi Açık Ders, t.y.), İtalyan sistemi bu mirası fonksiyonel bir şekilde dönüştürmüştür (C.C., 1942, md. 810).
Temel farklılık, Eşya Hukuku’nun kapsamını belirleyen temel soruya verilen yanıtta yatmaktadır: “Eşya” (veya “mal”), ne olduğundan (ontoloji) mı ibarettir, yoksa ne işe yaradığından (fonksiyon) mı?
Benzer Yönler: Her üç modern sistem de köklerini, Corpus Juris Civilis (Max Planck Institute, 2012) aracılığıyla aktarılan Roma hukukundan alır (AITHOR, 2024). Gaius’un res corporales olarak tanımladığı “cismani nesneler” (Gaius, yak. 161), her üç modern sistemde de Eşya Hukuku’nun çekirdeğini oluşturur. Roma hukukunda ikincil olan res mobiles / res immobiles (taşınır/taşınmaz) ayrımı, her üç modern sistemde de Eşya Hukuku’nun temel yapısal ayrımı haline gelmiştir (Scribd, 2024c; Wikipedia, t.y.d).
Farklı Yönler (Merkezi Ayrışma): Ayrışmanın kalbi, res incorporales mirasına verilen yanıttır:
Alman/Türk Modeli: Bu model, 19. yüzyıl Pandektist “bilimsel saflık” arayışının bir ürünüdür (Berman, 1983). Gaius’un “hakları” (iura) “şeyler” (res) ile karıştıran sistemini “mantıksız” (University of Chicago, t.y.) bularak “düzeltme” yoluna gitmiştir. Bu düzeltme, res incorporales‘i Eşya Hukuku’ndan (Sachenrecht) (German Probate Lawyer, t.y.) tamamen atmak ve Eşya Hukuku’nu Körperlichkeit (cismanilik) (BGB, 1900, § 90) ilkesine hapsetmek anlamına gelmiştir.
İtalyan Modeli: Bu model, Pandektist “düzeltmeyi” kabul etmemiştir. Bunun yerine, Gaius’un res incorporales kavramının arkasındaki fikri (yani, fiziksel bir bedeni olmasa da hukuk düzeni tarafından tanınan ve ekonomik bir değer taşıyan varlıklar) alarak modernleştirmiştir. İtalyan Art. 810’daki beni (mal) (C.C., 1942, md. 810) kavramı, Gaius’un res kavramının (hem corporales hem incorporales‘i kapsayan) 20. yüzyıldaki fonksiyonel bir yorumudur.
Sonuç olarak, İtalyan hukuku, res incorporales mirasına dogmatik olarak daha sadık kalmış ve daha esnek bir yapı kurmuşken; Alman ve Türk hukuku, katı bir materyalist tanımlama uğruna bu mirası reddetmiş ve bu nedenle Eşya Hukuku’nun kapsamını daraltmıştır.
VII. Sonuç: Gayri Maddi Varlıkların Yükselişi ve Roma Mirası
Roma hukukunun res kavramına ilişkin binlerce yıllık dogmatik tartışması, 21. yüzyılın dijital devrimiyle birlikte, akademik bir merak olmaktan çıkıp modern hukukun en acil ve temel sorunlarından birinin merkezine yerleşmiştir. 19. yüzyılda Pandektistlerin (Berman, 1983) “kavramsal hata” (Scribd, 2024a) diyerek Roma hukukundan tasfiye ettiği res incorporales (gayri cismani şeyler) kavramı, dijital çağda adeta intikamını almaktadır (Beghini & Zambotto, 2022).
Alman BGB § 90’ın (“yalnızca cismani nesneler”) (BGB, 1900, § 90) ve onu izleyen Türk Eşya Hukuku doktrininin (“cismani olma” şartı) (Ankara Üniversitesi Açık Ders, t.y.) katı materyalist tanımı, 21. yüzyılda dijital varlıklar (digital assets), kripto varlıklar (crypto-assets) (Duke University, 2025; PAR Avukatlık, t.y.; Squire Patton Boggs, 2025) ve NFT‘ler gibi bütünüyle sanal varlıkların ortaya çıkışıyla sürdürülemez bir “cismanilik tuzağı” haline gelmiştir.
Alman ve Türk Hukukunda, bir Bitcoin veya bir dijital sanat eseri (NFT), “cismani” (körperlich) değildir. Bu nedenle, hukuken “eşya” (Sache / eşya) değildir. Bu dogmatik sonucun pratik etkileri yıkıcıdır: Bu varlıklar üzerinde Eigentum (mülkiyet) veya Besitz (zilyetlik) kurulamaz (Dr. Müller, t.y.); Eşya Hukuku’na dayalı haciz (PAR Avukatlık, t.y.) veya iflas (Dr. Müller, t.y.) prosedürleri işlemez. Hukukçular ve kanun koyucular, bu varlıkları “gayri maddi varlıklar” (Duke University, 2025) veya “diğer haklar” olarak tanımlayan, Eşya Hukuku’nun etrafından dolaşan ad hoc (özel) çözümler üretmek zorunda kalmaktadır (İstanbul Üniversitesi, 2023).
İtalyan Hukukunda ise, sistemin esnekliği avantaj sağlar. Bir kripto varlık (Lener, 2022), “cismani” (corporale) olmasa da, ekonomik bir değere (Brocardi.it, t.y.a) sahip olduğu ve “hak konusu olabildiği” (C.C., 1942, md. 810) açıktır. Bu nedenle, CC Art. 810 kapsamına beni (mal) (Lener, 2022) olarak (ve muhtemelen beni immateriali – maddi olmayan mal olarak) (Malvagna & Sartori, 2022) nitelendirilmeleri dogmatik olarak çok daha kolaydır.
Gaius’un MS 2. yüzyıldaki res incorporales tanımı –quae tangi non possunt, sed in iure consistunt (“dokunulamayan, ancak hukukta var olan”) (Gaius, yak. 161)– bir Bitcoin veya NFT’nin hukuki niteliğini, BGB § 90’ın (BGB, 1900) 19. yüzyıl “sadece cismani nesneler” tanımından çok daha doğru ve ileri görüşlü bir şekilde tanımlamaktadır.
Modern Alman ve Türk hukukunun dijital varlıklarla başa çıkabilmek için geliştirdiği “kripto varlık” (Duke University, 2025) veya “dijital değer” (CMS Law, 2024) gibi yeni tanımlar, esasen Gaius’un res incorporales kavramının (yani, fiziksel bir karşılığı olmayan, ancak hukuk düzeni tarafından tanınan ve ekonomik değeri olan varlıklar) yeniden icadından başka bir şey değildir. Roma’nın mirası, reddedildiği yerde bile, en modern sorunlara çözüm sunmak için geri dönmektedir (Pottage & Sherman, 2013; Tandfonline, 2024).
Kaynakça
34a-Jack.de. (t.y.). Was ist eine Sache? § Gesetzestext – §90 BGB – Begriff der Sache. Erişim adresi: https://34a-jack.de/buergerliches-recht/was-ist-eine-sache/
AITHOR. (2024). The Influence of Roman Law on Modern Legal Systems. Erişim adresi: https://aithor.com/essay-examples/the-influence-of-roman-law-on-modern-legal-systems-2
Amazonia Investiga. (2018). The Emergence and Development of Land Servitudes in Roman Law. Erişim adresi: https://www.amazoniainvestiga.info/index.php/amazonia/article/download/161/137
Ankara Üniversitesi Açık Ders. (t.y.). Eşya Hukuku: Eşya Kavramı. Erişim adresi: https://acikders.ankara.edu.tr/mod/resource/view.php?id=65731
Beghini, M., & Zambotto, I. (2022). ‘Res Corporales’ and ‘Res Incorporales’: Roman Foundation and Current Development of a Bipartitio. Roma Tre Press. Erişim adresi:(https://romatrepress.uniroma3.it/wp-content/uploads/2023/02/1.RES-CORPORALES-AND-RES-INCORPORALES.pdf)
Berman, H. J. (1983). Law and Revolution: The Formation of the Western Legal Tradition. Harvard University Press.
Biblioteche.cultura.gov.it. (t.y.). Il Diritto d’Autore. Erişim adresi: https://biblioteche.cultura.gov.it/it/diritto-dautore/faq
Brocardi.it. (t.y.a). Art. 810 codice civile – Nozione. Erişim adresi: https://www.brocardi.it/codice-civile/libro-terzo/titolo-i/capo-i/art810.html
Brocardi.it. (t.y.b). Art. 812 codice civile – Distinzione dei beni. Erişim adresi: https://www.brocardi.it/codice-civile/libro-terzo/titolo-i/capo-i/sezione-ii/art812.html
Bürgerliches Gesetzbuch. (1900). Erişim adresi: https://www.gesetze-im-internet.de/bgb/
Charles University. (2018). Res Divini Juris and Res Humani Juris. Erişim adresi:(https://karolinum.cz/data/clanek/13543/PHS_54_3_0027.pdf)
CMS Law. (2024). Crypto-assets are now regulated in Italy. Erişim adresi: https://cms.law/en/ita/publication/crypto-assets-are-now-regulated-in-italy-italy-approves-the-decree-to-adjust-local-rules-to-micar-provisions.-main-news-in-a-nutshell
Codice Civile [C.C.]. (1942). Erişim adresi:(https://www.gazzettaufficiale.it/atto/serie_generale/caricaDettaglioAtto?atto.dataPubblicazioneGazzetta=1942-04-04&atto.codiceRedazionale=042U0262)
Cornell Law Review. (1935). The Roman and the English Law. Erişim adresi: https://scholarship.law.cornell.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1570&context=clr
Devalle, A. (2018). Gli intangible nella disciplina contabile: principi codicistici e principi contabili internazionali. Diritto Ekonomi Impresa. Erişim adresi: https://www.dirittoeconomiaimpresa.it/principi-codicistici-e-principi-contabili-internazionali
Dr. Müller, F. (t.y.). Bitcoin und Kryptowährungen. Fachanwalt-Gesellschaftsrecht-Hamburg.de. Erişim adresi: https://www.fachanwalt-gesellschaftsrecht-hamburg.de/aktuelles-im-bankrecht-versicherungsrecht-und-anlegerschutzrecht/bitcoin-und-kryptow%C3%A4hrungen/
Duke University. (2025). The “Crypto Asset” Event in Turkish Law. The FinReg Blog. Erişim adresi: https://sites.duke.edu/thefinregblog/2025/09/19/the-crypto-asset-event-in-turkish-law/
Gaius. (yak. 161). Institutiones. (F. de Zulueta, Çev., 1946). Erişim adresi:(http://legalhistorysources.com/Law508/Roman%20Law/GaiusInstitutesEnglish.htm)
German Probate Lawyer. (t.y.). Property law (Sachenrecht). Erişim adresi: https://www.german-probate-lawyer.com/glossary/def/property-law-sachenrecht.html
Gesetze im Internet. (t.y.a). Patentgesetz (PatG). Erişim adresi: https://www.gesetze-im-internet.de/englisch_patg/englisch_patg.html
GT Law. (2024). New Italian Rules for Virtual Asset Service Providers. Erişim adresi: https://www.gtlaw.com/en/insights/2024/9/new-italian-rules-for-virtual-asset-service-providers
Harvard Law School. (2020). Roman Law Lecture Notes. Erişim adresi:(https://amesfoundation.law.harvard.edu/RL/lectures/c09.out.pdf)
Imperium Romanum. (2018). The notion and categories of things in ancient Rome. Erişim adresi: https://imperiumromanum.pl/en/article/the-notion-and-categories-of-things-in-ancient-rome/
İstanbul Üniversitesi. (2023). The applicable law to proprietary issues on digital assets. Annales de la Faculté de Droit d’Istanbul. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/pub/iuafdi/issue/93859/1534028
IT-Recht Hamburg. (t.y.). Geistiges Eigentum – IT-Recht Hamburg. Erişim adresi: https://it-recht-hamburg.de/geistiges-eigentum-im-internet
Kavlak, O. (t.y.). Digital Heritage: An Analysis in the Framework of Turkish Law. Kavlak Avukatlık Bürosu. Erişim adresi: https://kavlak.av.tr/digital-heritage-an-analysis-in-the-framework-of-turkish-law-2/
Kökens Hukuk. (t.y.). Eşya Hukuku. Erişim adresi: https://www.kokenhukuk.com/faaliyet-alanlarimiz/esya-hukuku/
Lecturio. (t.y.). Der Sachbegriff, § 90 BGB – Abgrenzungsprobleme. Erişim adresi: https://www.lecturio.de/mkt/jura-magazin/der-sachbegriff-abgrenzungsprobleme/
Lener, R. (2022). Cryptocurrencies and crypto-assets in the Italian and EU perspective. Vestnik of Saint Petersburg University. Law. Erişim adresi:(https://iris.luiss.it/retrieve/13d6fc4b-3378-42cb-8dc2-dc8b9987f595/Cryptocurrencies%20and%20crypto-assets%20in%20the%20Italian%20and%20EU%20perspective%20-%20R.%20Lener.pdf)
Malvagna, U., & Sartori, C. (2022). Cryptocurrencies within the Italian legal framework. The Italian Law Journal. Erişim adresi: https://theitalianlawjournal.it/data/uploads/8-italj-1-2022/481-malvagnasartori.pdf
Max Planck Institute. (2012). Corpus Juris Civilis. Erişim adresi: https://max-eup2012.mpipriv.de/index.php/Corpus_Juris_Civilis
OIC 24. (2017). Immobilizzazioni immateriali. Fondazione OIC. Erişim adresi: https://www.fondazioneoic.eu/wp-content/uploads/2011/02/2017-12-OIC-24-Immobilizzazioni-immateriali.pdf
OpinioIuris. (2025). § 90 BGB – Begriff der Sache (Kommentar). Erişim adresi: https://opinioiuris.de/kommentar/bgb/90
PAR Avukatlık. (t.y.). What is the Legal Character of Crypto Assets? Erişim adresi: https://par.av.tr/en/what-is-the-legal-character-of-crypto-assets/
Pottage, A., & Sherman, B. (2013). On the prehistory of intellectual property. Cambridge University Press. Erişim adresi:(https://www.cambridge.org/core/books/concepts-of-property-in-intellectual-property-law/on-the-prehistory-of-intellectual-property/38E2C0FBBDBECAEA8C20553C6DE1570B)
Practical Law. (2024). Intellectual property rights law in Italy. Thomson Reuters. Erişim adresi: https://uk.practicallaw.thomsonreuters.com/2-384-9640
ResearchGate. (t.y.). Possession of Incorporeals. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/299873010_Possession_of_Incorporeals
Restructuring GlobalView. (2020). German Law Aspects of Crypto Assets. Erişim adresi: https://www.restructuring-globalview.com/2020/04/german-law-aspects-of-crypto-assets/
Scirp. (2024). Energy as an Intangible Asset: A Legal Analysis in Light of Res Corporales and Res Incorporales. Beijing Law Review. Erişim adresi: https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=136191
Scispace. (t.y.). The Roman Law Roots of Copyright. Erişim adresi: https://scispace.com/pdf/the-roman-law-roots-of-copyright-4w4h4iounk.pdf
Scribd. (2023). Classification of Things (Res). Erişim adresi:(https://www.scribd.com/document/771900330/Classification-of-Things-Res)
Scribd. (2024a). Pandectism and the Gaian Classification of Things. Erişim adresi:(https://www.scribd.com/document/791853510/PANDECTISM-AND-THE-GAIAN-CLASSIFICATION-OF-THINGS)
Scribd. (2024b). Roma’da Zilyetlik. Erişim adresi:(https://www.scribd.com/document/792599261/Roma-da-Zilyetlik-MD)
Scribd. (2024c). Classification of Things (Res) – Roman Law. Erişim adresi: https://www.scribd.com/document/635860973/Untitled
Squire Patton Boggs. (2025). Update of German Law Aspects of Crypto Assets. Erişim adresi: https://www.squirepattonboggs.com/-/media/files/insights/publications/2025/02/update-of-german-law-aspects-of-crypto-assets/update-of-german-law-aspects-of-crypto-assets.pdf
Tandfonline. (2024). Ownership in the 21st century: property law of digital assets. Erişim adresi: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13600834.2024.2408917
The Italian Law Journal. (2022). The fate of digital inheritance. Erişim adresi: https://theitalianlawjournal.it/data/uploads/8-italj-1-2022/407-mapes.pdf
The Latin Library. (t.y.). Gaius, Institutiones, Book II. Erişim adresi: http://thelatinlibrary.com/law/gaius2.html
Tilburg University. (2011). Academic debate on Gaius’s distinction. Erişim adresi: https://research.tilburguniversity.edu/files/1488910/Chapter_3_Edinburgh.pdf
TU Dresden. (t.y.). Immaterialgüter- und Handelsrecht. Erişim adresi: https://tu-dresden.de/gsw/phil/irget/zipr/ressourcen/dateien/patente/Immaterialgter–und-Handelsrecht.pdf
Türkiye Cumhuriyeti. (1926). Türk Medeni Kanunu (TMK).
Uniroma3. (t.y.). Le Res. Erişim adresi:(https://soci.il-cubo.it/bdati/83349_LE%20RES.pdf)
Universität Graz. (2010). Possessio. Erişim adresi: https://unipub.uni-graz.at/obvugrhs/download/pdf/216876
Universität Passau. (2005). Rezeption des römischen Rechts. Erişim adresi: https://www.jura.uni-passau.de/muessig/lehre-lehrmaterialien/wintersemester-20052006/quellenuebung-im-deutschen-recht/3-rezeption-des-roemischen-rechts
Universität Zürich. (2022). Die Sachen. Erişim adresi:(https://www.ius.uzh.ch/dam/jcr:f442e321-54bf-4fc0-a962-2f6c4cc60b13/22HS%20RPR%20%C2%A704%20Die%20Sachen.pdf)
University of Chicago. (t.y.). Smith’s Dictionary: Dominium. Erişim adresi:(https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Dominium.html)
University of Edinburgh. (2013). The Consequences of Possession. Erişim adresi:(https://www.research.ed.ac.uk/files/14560806/The_Consequences_of_Possession.pdf)
University of Lucknow. (t.y.). Law of Property under Roman Law. Erişim adresi:(https://www.lkouniv.ac.in/site/writereaddata/siteContent/202005162047064786Bhanu-Law%20of%20Property%20under%20Roman%20Law.pdf)
VoegelinView. (2020). The Contribution of Roman Law to Modern Legal Systems. Erişim adresi: https://voegelinview.com/the-contribution-of-roman-law-to-modern-legal-systems/
Wikipedia. (t.y.a). Corpus Juris Civilis. Erişim adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Corpus_Juris_Civilis
Wikipedia. (t.y.b). Eşya Hukuku. Erişim adresi: https://tr.wikipedia.org/wiki/E%C5%9Fya_hukuku
Wikipedia. (t.y.c). Sache (Recht). Erişim adresi:(https://de.wikipedia.org/wiki/Sache_(Recht)
Wikipedia. (t.y.d). Bene (diritto). Erişim adresi:(https://it.wikipedia.org/wiki/Bene_(diritto)
Yunus Emre Öztürk. (2025). TMK 683 Madde Mülkiyet Hakkının İçeriği. Erişim adresi: https://www.yunusemreozturk.av.tr/makaleler/medeni-hukuk/tmk-683-madde-mulkiyet-hakkinin-icerigi/