Her ikisi de Türkçe olmayan “?nternet” ve “etik” sözcüklerinden olu?an “?nternet eti?i” bile?ik sözü ?nternet kullan?c?lar?n?n da?arc???nda yerini bulmaya ba?lad? bu aralar. Haber gruplar?, web forumlar? gibi sanal ortamlarda ?nternet kullan?c?lar? birbirlerini ?nternet eti?ine uymaya davet etmeye ba?lad?lar.
Peki nedir bu “?nternet eti?i”?[1] Do?rusu, “?nternet eti?i” veya – telaffuzu zor oldu?u için olsa gerek – Türkçede pek az kullan?lan “netiket” (netiquette) gibi terimlerle ifade edilen kavram?n?n içinin tam olarak ne ile dolu oldu?unu izah etmek hiç de kolay de?il.
Kavramdan önce terimden ba?layal?m: Bu bile?ik söz – esasen kendini olu?turan parçalar? gibi – bizim üretti?imiz ya da türetti?imiz bir söz de?il. ?ngilizcedeki “Internet ethics” ifadesinin kelime kelime çevirisinden ibaret. “?nternet”in neyin nesi oldu?unu hepimiz biliyoruz. (Acaba gerçekten de biliyor muyuz?)[2] “Etik” sözcü?ü ise Türk Dil Kurumu sözlü?ünde ?öyle tan?mlan?yor:
Etik, isim, toplum bilimi Frans?zca éthique
1 . Töre bilimi.
2 . Bir meslek grubunun uymak zorunda oldu?u davran??lar bütünü.
3 . Etik bilimi.
4 . s?fat Ahlaki, ahlakla ilgili.
Demek ki, terimden hareketle, “?nternet eti?i” sözü ile kastedilenin “?nternet ahlak?”, yani “?nternet kullan?c?lar?n?n uymak zorunda olduklar? toplumsal davran?? biçimleri ve kurallar? bütünü”[3] oldu?unu söylemek mümkün. Ancak, ?nternet kullan?c?lar?n?n (ço?unlu?u hâlâ ABD’de ve Bat? Avrupa’da olmakla beraber) bütün dünyaya yay?ld??? dü?ünüldü?ünde bir davran?? biçimleri ve kurallar “bütünü”nün varl???n? kabul etmek zor geliyor. ?nternet eti?i “var olan” bir davran?? biçimleri ve kurallar bütününden çok “var etmek için çaba sarf edilen” bir davran?? biçimleri ve kurallar bütünü olsa gerek.
??te bu “çaba”n?n parçalar?n? olu?turan örneklerden en önde geleni IETF’nin[4] 1995 y?l?n?n Ekim ay?nda yay?nlad???, “resmi olmayan netiket k?lavuzu” ba?l?kl? 1855 numaral? RFC’sidir.[5]
RFC 1855’de ?nternet’in yeni kullan?c?lar? için uyulmas? tavsiye edilen temel davran?? kurallar? özetlenmi?tir. Bu kurallar üç ba?l?k alt?nda toplanm??t?r. Bunlar “birebir ileti?im” (örne?in e-posta ve sohbet), “çoklu ileti?im” (örne?in e-posta listeleri ve haberle?me gruplar?) ve “bilgi sistemleri”dir (örne?in WWW).
Ben RFC 1855’in Türkçe çevirisini bulamad?m. Burada tümünü çevirmeye kalk??mayacak[6], sadece birebir ileti?im ve çoklu ileti?ime ait bölümlerinde tavsiye edilen baz? davran?? biçimlerini ve kurallar? özetleyerek aktaraca??m:
– E?er size gelmi? bir mesaj? bir ba?ka ki?iye ya da bir gruba yönlendiriyorsan?z (“forward” ediyorsan?z) orijinal mesaj?n metnini de?i?tirmeyin. E?er mesaj ki?isel nitelikte ise ve siz mesaj? bir ba?ka ki?iye ya da bir gruba yönlendirecekseniz öncelikle sahibinden izin al?n. Bir mesaj? k?saltabilir ve sadece ilgili k?s?mlar?n? aktarabilirsiniz ancak bunu yaparken gerekli özeni göstermelisiniz.
– E-posta ile asla zincirleme mektuplar göndermeyiniz. Zincirleme mektuplar ?nternet’te yasakt?r.
– Bir ?ey gönderirken muhafazakar, al?rken liberal olun. Provoke edilseniz bile “ate?li” mesajlar göndermemelisiniz. Di?er taraftan ate?li mesajlar almaya ?a??rmamal?s?n?z. Ate?li yaz?lara yan?t vermemek basiretli bir davran??t?r.
– Gönderece?iniz bir mesaj?n al?c?s?n?n kültürünün, dilinin, e?lence anlay???n?n sizinkinden farkl? olabilece?ini akl?n?zda tutun. Özellikle alayc?l?k konusunda dikkatli olun.
– Büyük ve küçük harfleri birlikte kullan?n. SADECE BÜYÜK HARF KULLANIMI SANK? BA?IRIYORMU?SUNUZ G?B? ANLA?ILIR.
– Bir mesaja duygusal yan?t vermeden önce aradan bir gece geçmesini bekleyin.
– Gönderece?iniz mesaj?n konu ba?l???nda içeri?i ile ilgili bir ifade yer als?n.
– Bir e-posta listesine ya da haberle?me grubuna herhangi bir mesaj göndermeden önce o listedeki mesajlar? bir iki ay süreyle takip edin. Böylece o grubun kültürüne a?ina olursunuz.
– Yazd?klar?n?z?n geni? bir kitle taraf?ndan görülece?ini dikkate al?n. Bu ki?iler aras?nda ?u anki ya da gelecekteki patronunuz da yer alabilir. Ne yazd???n?za dikkat edin. Ayr?ca akl?n?zda tutun ki, e-posta listeleri ve haberle?me listeleri ço?unlukla ar?ivlenirler ve sözleriniz uzun sure di?er ki?ilerin eri?ebilece?i halde tutulabilirler.
– Ki?ilerin kendi adlar?na konu?tuklar?n? ve (aksi aç?kça belirtilmemi?se) sözlerinin kurumlar?n?n görü?ü olmad???n? farz edin.
– Bir mesaja yan?t verirken (“reply” ederken) dikkatli olun. Ço?unlukla yan?tlar as?l mesaj?n geldi?i adrese giderler ve ço?u zaman bu bir listenin veya grubun adresi olabilir. Kazara ki?isel bir mesaj? büyük bir toplulu?a gönderebilirsiniz. En iyi yol “reply” dü?mesini t?klamak yerine al?c?n?n adresini elle yazmakt?r.
– E?er ki?isel bir mesaj? kazara bir liste veya gruba gönderirseniz hemen ilgili ki?i ve gruba birer özür mesaj? gönderin.
– E?er bir ki?i ile anla?mazl??a dü?erseniz yaz??malar?n?z? liste ya da grup üzerinden de?il, do?rudan birbirinize e-posta göndererek yap?n. E?er üzerinde konu?tu?unuz konu tüm grubu ilgilendiriyorsa sonradan gruba bir özet metin yollayabilirsiniz.
– Ate?li mesajlar sava?lar?na kar??may?n. Tahrik edici içerik göndermeyin, böylelerine yan?t vermeyin.
– Genellikle siz bir mesaj? gönderdikten sonra onu geri almak mümkün olmaz. Sistem yöneticiniz bile gönderdi?iniz bir mesaj? geri alman?z? sa?layamayabilir. O sebeple bir mesaj? göndermeden önce gerçekten de göndermek istedi?inizden emin olun.
– E?er kendinizi bir tart??ma içinde bulursan?z, tart??man?n içeri?inin tart??an ki?ilere de?il tart??man?n konusuna odaklanmas?n? sa?lay?n.
RFC 1855 gibi ?nternet eti?i olu?turmaya yönelik çaban?n bir di?er örnekleri de Arlene Rinaldi taraf?ndan, aslen Florida Atlantik Üniversitesi’nin a??n?n kullan?c?lar? için haz?rlanm?? olan Net: Kullan?c? K?lavuzu ve Netiket isimli k?lavuz[7] ve Virginia Shea’n?n yazd??? Netiket isimli kitapt?r.[8]
Brookings Enstitüsü’ne ba?l? Bilgisayar Etik Enstitüsü’nün[9] yan? s?ra CPSR[10], EFF[11] gibi sivil toplum örgütleri – ba?kaca ?eylerin yan? s?ra – bir ?nternet eti?inin olu?mas? için çaba göstermektedirler. Ayr?ca, geli?en bili?im teknolojilerinin etik yönünü inceleyen Ethics and Information Technology adl? bir hakemli dergi de bulunmaktad?r.[12]
Türkiye’de ?nternet eti?i olu?turmaya yönelik pek bir çaba görülememektedir. Bu tespitin bir istisnas? gerek bir komisyon kurarak bili?im sektöründe çal??anlar?n uymas? beklenen davran?? biçimlerini belirleyen ve gerekse de “?nternet ileti?im kurallar?” ad? alt?nda ?nternet eti?ine ili?kin Türkçe bir metin haz?rlayan Türkiye Bili?im Vakf?’d?r. TBV’nin internet ileti?im kurallar? metni ?u ?ekildedir:[13]
Burada söz konusu edilen kurallar?n amac? ?nternet gibi s?n?rs?z ortak bir ileti?im ve etkile?im ortam?n? kullan?rken birey olarak rahats?z olmamak ve kimseyi de rahats?z etmemek için bireylere dönük sezgisel an?msat?c? uyar?larda bulunmakt?r.Düzensizliklere dü?ülmeden ?nternet ortam?n?n etkin ve yararl? kullan?m?n?n bu uyar?lara uyulmas? oran?nda artaca?? inanc?n? hepimizin payla?aca??n? umuyoruz. Bu uyar?lar?n ya da kurallar?n ezberlenmesi gerekmez, özenli bir okunu? ile elde edilecek izlenim uygun davran??lar?n sergilenmesini sa?layacakt?r. Ak?lda yer etmeyen ezberlenerek uygulanacak kurallar koyman?n ?nternet kullan?m?nda bir yarar? olmayaca?? çok aç?kt?r.
Pek çok ki?inin katk?lar? ile derlenip sunulan a?a??daki görü?lerin daha etkileyici ba?ka biçimlerde dile getirilmesi her zaman olanakl?d?r. Lütfen bu metinde amac? do?rultusunda eksik gördü?ünüz önerilerinizi bildiriniz. ?letilen önerilerin metnin geli?tirilmi? bir sonraki sürümünde de?erlendirilerek yer alaca??ndan emin olabilirsiniz.
BA?KALARINA KAR?I SAYGI
– Toplum kar??s?nda kendinize yak??t?rd???n?z tavr? ?nternet’in sanal ortam?nda da sürdürünüz, kimli?inizi saklayabilece?inizi umarak gerçek ya?am?n?zda benimsemedi?iniz davran??lar? sergilemeyiniz.
– Ba?kalar?na kar?? sayg?l? olunuz, bunun kendinize olan sayg?n?z?n ve size ba?kalar?n?n gösterece?i sayg?n?n ön ko?ulu oldu?unu unutmay?n?z.
– Dü?üncelerinizi dile getirirken olumlu yakla?man?n ve nazik bir ifade kullanman?n sa? duyunun gere?i oldu?unu hat?rlay?n?z.
– Tart??malar?n özelle?mesine ve ki?iselle?mesine yol açmay?n?z.
– ?nsanlar? duygusal yönden zedeleyici ve rahats?z edici iletilerin yay?lmas?na olanak vermeyiniz (örne?in amans?z bir hastal??? olanlar?n son iste?i gibi sonuç al?nmas? olas?l??? çok ku?kulu iletilerin yay?lmas?na arac?l?k etmek ya da inançlar üzerinde yorumlar yapmak gibi)
– ?stenmeden yap?lan yanl??lar? ho?görü ile kar??lay?p, anlay??la yard?mc? olmaya çal???n?z.
– Ki?ilerin istemleri d???nda iletiler alarak rahats?z olmalar?n? elinizden geldi?ince önleyiniz, buna neden olmay?n?z.
– Size gelen bir iletiyi, ba?kas?na aktarmak istedi?inizde, bu iletiyi size gönderenin bunu isteyip istemedi?inden emin olunuz.
B?Ç?MSEL ÖZEN
– Aç?k kimli?inizi geçerli bir gerekçeniz olmad?kça gizlemeyiniz, her iletinizde aç?k kimli?inizin net olarak belli oldu?undan emin olunuz.
– Kimli?in önem ta??mad??? durumlarda görü? ve dü?üncelerinizi anonim olarak aç?klamay? uygun buluyorsan?z bunu kötüye kullanmadan özenli yap?n?z.
– Konu k?sm? yeterince aç?k olan (iletinin içeri?ini göz at?ld???nda belli eden aç?kl?kta),dili anla??l?r, özlü k?sa iletiler ile ileti?im kurmaya ve etkile?meye özen gösteriniz.
– E?er herkesi de?il de bir ki?iyi ilgilendirdi?ini dü?ündü?ünüz bir ileti var ise genele hiç duyurmadan do?rudan ilgili ki?iye iletilerinizi yönlendiriniz.
– Her zaman yan?tlad???n?z iletinin konu ba?l???n? koruyarak yan?t veriniz.
?ÇER?K ?LE ?LG?L? ÖZEN
– Ne demek istiyorsan?z ona kar??l?k olan, yanl?? anla??lmalara yol açmayacak düz ve yal?n deyi?lerle dü?üncelerinizi aktarmaya çal???n?z.
– ?letilerinizin yaln?zca ele?tirici olmas?ndan kaç?narak her zaman yap?c? ve ufuk aç?c? olmas?n? gözetiniz.
– ?letileri yan?tlamadan önce bir kere daha özenle okuyunuz, verdi?iniz yan?t? da göndermeden önce ayn? özenle bir kere daha gözden geçiriniz.
– Özellikle tart??ma listelerinde daha önce de?inilmi? konular? ek bir katk?ya yol açmayacaksa üstelemeyiniz, ortaya ç?km?? bir sonucu görmemezli?e gelerek kendi dü?üncenizi kabul ettirmede ?srarc? olmay?n?z.
– Gereksiz yere büyük harfler ile yaz??maktan, s?k s?k özel simgeler kullanmaktan,esprili ya da alayc? anlat?mlardan kaç?n?n?z, jargon say?lacak farkl? bir söyle?i biçimi ile herkese aç?k ortamlarda ileti?imde bulunmay?n?z.
– Olanakl? oldu?unca uzun al?nt?lar yapmaktan ve ek göndermekten kaç?n?n?z, gönderdi?iniz eklerin çok yer kaplamamas?na, virus gibi al?c?s?n?n bilgisayar ortam?n? bozucu içerik ta??mamas?na özen gösteriniz.
– Virüslü iletiler ile kar??la?t???n?zda en k?sa zamanda ka?na??n? ve geçikmeden etkilenece?ini umdu?unuz ki?ileri uyar?n?z.
ÖTEK? KONULAR
– ?yelik haklar?n? zedelememeye özen gösteriniz, ba?kas?n?n veri kaynaklar?n?, dü?üncelerini ve yaz?l?mlar?n? kendinizinmi? gibi sahiplenmeye kalk??may?n?z.
– Ba?kalar?n?n ki?ilik haklar?na ve özel ya?am?na sayg?l? olarak ki?ilerle ilgili karalay?c? yorumlarda bulunmay?n?z.
– ?nternet ortam?n?n sa?lad??? olanaklar?n yasa d??? biçimde insanlara zarar verme, ba?kalar?n?n i?lerini engelleme, gizli ve ki?isel bilgilerini ele geçirip yararlanma, her türlü sahtekarl?k, yolsuzluk, doland?r?c?l?k ya da h?rs?zl?k gibi kötü amaçl? kullan?m?na yol açmay?n?z ve göz yummay?n?z.
– Uygunsuz davran??lar sergilemekte ?srarl? olanlar? ölçülü bir tepki içinde elbirli?i ile uyarmaya çal???n?z.
– Size gelen bir iletiyi ba?kalar?na aktar?rken ileti üzerindeki e-posta adres bilgilerinin gerekmiyorsa aktard???n?z ki?inin eline geçmemesine özen gösteriniz.
– Kendinizin ya da temsilcisi oldu?unuz ürün ve hizmetlerin reklam?n? yapmay?n?z
– Güvenlik zedeleyici ve bozucu giri?imlere kar?? al?nmas? gereken önlemlere uymaya özen gösteriniz, bu konuda bir ku?ku duydu?unuzda do?rudan ?nternet servis sa?lay?c?n?za ya da kurum sorumlunuza durumu bildirerek önlem al?nmas?na yard?mc? olunuz.
– ?nternet üzerinde denetim ve düzenleme yetkisi olanlar?n konumlar?n? kötüye kullanmalar?na kar?? duyarl? olunuz ancak gerekti?inde de i?lerini kolayla?t?r?c? her türlü deste?i veriniz.
?nternet eti?ine ili?kin bir di?er Türkçe metin de Milli E?itim Bakanl???’n?n 18 A?ustos 2004 tarihli ve 2004/61 say?l? genelgesiyle tüm il ve ilçe Milli E?itim Müdürlüklerine gönderilen, içeri?i etik d???nda ba?kaca konular? da içeren, “?nternet Eti?i” ba?l?kl? yaz?s?d?r.[14]
Yukar?daki de?inilen metinler ?üphesiz ki ?nternet’e ili?kin ortak de?erlerin ve kurallar?n olu?mas? ve yerle?mesi bak?m?ndan çok önemliler. Ancak bana bugün için genel kabul görmü? bir ?nternet davran?? biçimleri ve kurallar? bütününün varoldu?unu iddia etmek için erkenmi? gibi geliyor.
Ertu?rul Akçao?lu
4 Ocak 2007
* * * * * *
Dipnotlar[1] “?nternet eti?i” (Internet ethics / netetiquette) ile anlam? tümüyle farkl? olan “bilgisayar eti?i”ni (computer ethics) kar??t?rmamak gerekti?ini vurgulamak gerekir.
[2] Bu yaz?n?n yazar? ço?u ?nternet kullan?c?s?n?n bu terim ile neyin ifade edildi?ini bilmedi?i kan?s?nda. Bununla beraber, konuyu da??tmamak için ?nternet’in tan?m?na ve ?nternet terimi ile kar??t?r?lan di?er terimlere de?inilmeyecektir.
[3] Ne olur ne olmaz deyip – ?nternet eti?i ile ?nternet’e uygulanabilecek “hukuk”u kar??t?rmamak gerekti?ini de vurgulayal?m.
[4] IETF yani ?nternet Mühendisli?i Görev Gücü (The Internet Engineering Task Force), ?nternet’in “teknik altyap?s?na” ili?kin standartlar? belirleyen sivil toplum kurulu?lar?n?n önde gelenlerinden biridir. Daha fazla bilgi için bkz: http://www.ietf.org/overview.html
[5] RFC’ler yani Aç?klama ?stekleri (Requests for Comments), belli bir protokol ya da standard?n olu?um sürecinde IETF taraf?ndan yay?nlanan bilgi notlar?d?r. ?çeri?i ve niteli?i farkl? pek çok RFC vard?r. Daha fazla bilgi için bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Request_for_Comments
[6] ?ngilizce orijinali http://www.ietf.org/rfc/rfc1855.txt?number=1855 adresinde okunabilir
[7] Bkz: http://www.cs.biu.ac.il/home/leagal/netguide/index.html
[8] Bkz: http://www.albion.com/netiquette/book/index.html
[9] Computer Ethics Institute. Bkz: http://www.brook.edu/its/cei/cei_hp.htm
[10] Computer Professionals for Social Responsibility. Bkz: http://www.cpsr.org/about/
[11] Electronic Frontier Foundation. Bkz: http://www.eff.org/about/
[12] Bkz: http://www.springer.com/west/home/humanities?SGWID=4-40361-70-35553605-0
[13] Bkz: http://www.tbv.org.tr/default.asp?ID=30
[14] Bkz: http://www.meb.gov.tr/duyurular/duyurular/internetEtigi/intEtikustyazi.htm